Wrotki (Rotatoria) to niewielkie zwierzęta zamieszkujące wody słodkie, niekiedy słone oraz środowiska wilgotne lądowe, liczą 1500 gatunków. Są organizmami kosmopolitycznymi, zasiedlają wody polarne, tropikalne, umiarkowane. Pewne wrotki są endemitami, żyją w określonych miejscach.
Wrotki są najmniejszymi wielokomórkowcami, nieraz mniejszymi od pierwotniaków. Rozmiary ciała wynoszą od kilkudziesięciu mikrometrów do 8 mm, zwykle ich wielkość jest w zakresie od 150 do 300 µm.
Gatunki pelagiczne odznaczają się najmniejszymi wymiarami, osiadłe są największe. Czasami forma pelagiczna ma dużą wielkość np. Asplanchna priodonta. Kształty wrotków wykazują dużą różnorodność, ciało może być obłe, spłaszczone grzbieto-brzusznie, tarczowate o zarysie kulistym. U form planktonowych wolno pływających znajdują się różne twory jak kolce w celu zwiększenia powierzchni ciała. Ciało wrotka dzieli się na głowę, tułów i nogę. Nieraz dochodzi do uwstecznienia nogi (Asplanchna). Tułów może otaczać silny pancerz. U gatunków osiadłych wykształca się galaretowata struktura obejmująca nogę, często wzmocniona piaskiem. Wrotki są zwykle bezbarwne i przezroczyste z wyjątkiem Gastropus stylifer. W części głowowej umieszczony jest aparat wrotny, struktura charakterystyczna dla wrotków zbudowana z kilku warstw rzęsek. Pierwsza warstwa rzęsek stanowi narząd ruchu, kolejne służą do napędzania pokarmu w kierunku otworu gębowego. Nieraz te same okółki rzęsek mogą pełnić różne funkcje, ich ruchy odbywają się w przeciwne strony. Aparat rzęskowy może ulec przekształceniu i uproszczeniu. Cechą typową wrotków jest mastax, powstały w wyniku połączenia aparatu szczękowego i gardzieli, będący cechą systematyczną. Mięśnie wciągacze są dobrze rozwinięte i decydują o ruchach głowy i nogi.
Wrotki należą do organizmów rozdzielnopłciowych, wykazujących dymorfizm płciowy. Samce mają mniejsze rozmiary niż samice, ich niektóre narządy są zredukowane (np. pokarmowy i wydalniczy), ich czas życia wynosi 1-3 dni, nie odżywiają się i szybko giną. U pewnych gatunków brak samców (słodkowodne Philodinidae). Wrotki charakteryzują się występowaniem przemiany pokoleń płciowych i dzieworodnych. W pokoleniu płciowym rodzą się samce i samice, powstają jaja spoczynkowe o dużych wymiarach, z nich lęgną się wiosną dzieworodne samice, które wydają kilka pokoleń. Częstość pokoleń zależy od środowiska. Na koniec rozwoju tworzą się niewielkie jaja (kilka razy mniejsze od spoczynkowych), które dadzą początek samcom. Ilość okresów płciowych zróżnicowana jest w wielu środowiskach przez cały rok, może wynosić raz lub dwa razy w roku (wiosną i jesienią).
Wrotki pozbawione są zdolności regeneracyjnych, liczba komórek jest stała i typowa. Komórki dorosłych wrotków nie przechodzą podziałów. W skład wrotka Hydatina senta wchodzi 959 komórek (80 buduje przewód pokarmowy, 14 narządy wydalnicze).
Znaczna część wrotków należy do organizmów wszystkożernych, mogą odżywiać się detrytusem (Brachionus angularis, Filinia longistea, Keratella cochlearis) albo glonami (Keratella quadrata, Brachionus calyciflorus). Istnieją też formy drapieżne (Asplanchna priodonta), których pokarm stanowią niewielkie planktonowe wrotki), w pewnych warunkach gatunek ten odżywia się glonami. Wrotki planktonowe pobierają nannoplankton, denne odżywiają się okrzemkami i sinicami bentosowymi. Form wąsko wyspecjalizowanych jest niewiele, wybiórczość co do pokarmu zależy od wielkości cząstek pokarmowych (10-12 µm). Wiele wrotków dzieli komórki glonów na mniejsze części (Polyarthra) lub pobierać ich zawartość (Chromogaster ovalis), są też gatunki pasożytnicze. Ilość zużytego pokarmu wiąże się z procesem filtracji (sedymentacji), który uwarunkowany jest temperaturą wody i stężeniem pokarmu. Filtracja jest najbardziej intensywna przy niewielkiej zawartości pokarmu, charakterystycznych dla zbiorników naturalnych. Przy 10-krotnym zwiększeniu koncentracji pokarmu intensywność filtracji obniża się 1,7 razy, a w wyniku 100-krotnego zwiększenia pokarmu, natężenie filtracji zmniejsza się 3,5 razy. Przy zróżnicowanym nasileniu filtracji pobierane są różne ilości pokarmu (dziennie od kilkudziesięciu do kilkuset %, najwięcej do 1500%). Od jakości i ilości pokarmu zależy wzrost i płodność wrotków.
Poruszanie się wrotków polega na pełzaniu, pływaniu, są też formy osiadłe i pływająco-pełzające. Organizmy te posługują się aparatem wrotnym i nogą, przydatkami (Polyarthra). Wykonują ruch śrubowy, mogą obracać się wokół osi ciała (Asplanchna), przeciwnie do ruchów wskazówek zegara (Keratella). Poruszają się z dużą szybkością (Polyarthra -0,44mm/s, przy skoku 18mm/s, Filinia -0,7 oraz 3mm/s). Im ciało wrotków jest większe tym szybkość poruszania się jest mniejsza, dużą rolę pełni też aparat wrotny.
Występowanie wrotków dotyczy różnych typów wód śródlądowych, o bogactwo i różnorodność miejsc konkurują pierwotniaki i skorupiaki. Wchodzą w skład planktonu, bentosu i psammonu. Zależnie od miejsca występowania mają odmienną budowę. Mogą być pasożytami zewnętrznymi i wewnętrznymi i komensalami zwierząt wodnych, przylegają do odnóży i skrzel skorupiaków, występują na powierzchni stułbi i larw owadów, pokarmem mogą być tkanki skąposzczetów lub pijawek, mogą pasożytować na roślinach. Wrotki bentosowe spotykane są w różnych środowiskach, na piaszczystym dnie żyją gatunki niewielkich rozmiarów, dość ruchliwych, prześwitujących, przytwierdzonych do piasku za pomocą długiej nogi i gruczołów klejowych, podobnie jaja przyklejone są do piasku. Wrotki występujące na mule poruszają się ruchem pełzającym prowadząc wolno żyjący tryb życia (w przeciwieństwie do psammofilnych).
Wiele wrotków żyje w mchach, torfach, na opadłych liściach, tolerują zakwaszone wody. Wiele wrotków słodkowodnych występuje w związku z roślinnością wodną, niektóre są typowo osiadłe (Collothecidae, Floscularidae), mogą być formami ruchliwymi, przemieszczającymi się między roślinami, inne występują w peryfitonie, ich noga z gruczołami klejowymi jest dobrze rozwinięta. Wrotki związane z roślinami charakteryzują się wybiórczością co do gatunków roślin (Collotheca spotykana jest na pływaczu pospolitym Utricularia vulgaris, C. algicola na sinicy Gleotrichia. Wrotki w większości są eurytermiczne, tolerują duży zakres temperatur. Pewne gatunki żyją w temperaturze 81ºC (termy), inne-w niskich temperaturach dochodzących do 1-4ºC jak Keratella cochlearis. Wrotki prowadzące denny tryb życia potrzebują mniej tlenu w porównaniu z wrotkami planktonowymi (przy braku tlenu wrotki denne żyją przez parę dni a planktonowe parę godzin). Natężenie oddychania wrotków podlega zmianom i zależy od takich czynników jak: stan fizjologiczny, dojrzałość, temperatura wody, zasobność pokarmu, różni się u poszczególnych gatunków. Wartość intensywności oddychania u pojedynczego osobnika w ciągu godziny wynosi 10-5mg tlenu (w 20ºC) u Brachionus calyciflorus 0,17, u Keratella cochlearis 0,046, u Asplanchna priodonta 1,3. Wrotki preferują wody bardziej kwaśne niż alkaliczne, w dużym zakresie pH żyje Synchaeta pectinata (pH 4,7-9,4).
Wiele gatunków pelagicznych wykazuje dodatni fototropizm, dzięki dobrze wykształconym oczom wrotki przejawiają reakcje na światło, w przeciwieństwie do osobników o słabych oczach. Zależnie od typów zbiorników jest różna liczebność, w rzekach jest niewielka (kilka osobników na litr), w jeziorach oligotroficznych-20 osobników na litr wody, w jeziorach mezo-i eutroficznych wynosi od 40 do 500. W wodach zanieczyszczonych może być 6000 wrotków na 1 l wody lub liczebność jest większa, (u Brachionus angularis 40 tys., u B. rubens 25 tys.). Wiele gatunków występuje na roślinności wodnej, na Urticularia znaleziono 35 tys. wrotków w objętości odpowiadającej 1 dm3 wody, w mokrym piasku liczebność wynosiła 1155000 osobników na 1 dm3.
Ze względu na dużą liczebność wrotki pełnią dużą rolę w ekosystemach, szczególnie w planktonie, bentosie, na roślinach, mezobentosie. Ich niewielkie rozmiary decydują o niewielkiej biomasie (kilka mg/dm3), krótki czas życia wpływa na to, że ich biomasa produkowana jest w znacznych wartościach. Wrotki planktonowe są pokarmem różnych bezkręgowców i ryb planktonożernych, bytujące na dnie i roślinach są konsumowane przez większe zwierzęta makrobentosu jak i bezkręgowce naroślinne (larwy owadów). Pokarm wrotków stanowią bakterie, glony, drobne bezkręgowce.
Wrotki planktonowe, naroślinne i denne poławia się jak inne zwierzęta z tych grup, utrwala w formalinie (4%), obserwuje się pod mikroskopem. Hodowla wrotków w akwariach jest trudna, organizmy te żyją krótko, najlepiej utrzymują się gatunki Bdelloidea. Woda akwariowa musi posiadać dobre natlenienie, obsadzana powinna być roślinami wodnymi, pożywką mogą być orzęski z kultur sianowych.
